Binnen het onderwijs en de opvoeding horen we steeds vaker de termen executieve functies en executieve vaardigheden. Ze worden regelmatig door elkaar gebruikt, toch betekenen ze niet helemaal hetzelfde. Dit onderscheid begrijpen is waardevol voor iedereen die kinderen begeleidt in hun leer- en ontwikkelingsproces. In deze blog leggen we het verschil uit, zodat je gerichter kunt ondersteunen bij het versterken van deze essentiële processen.
Wat zijn executieve functies?
Executieve functies zijn hersenprocessen die nodig zijn om doelgericht en aangepast gedrag te kunnen vertonen. Ze stellen ons in staat om na te denken voordat we iets doen, onze impulsen te beheersen, onze aandacht vast te houden, en flexibel te schakelen als dat nodig is. Je kunt executieve functies zien als de ‘dirigent’ van ons brein, die het orkest (ons gedrag, denken en voelen) aanstuurt.
Er zijn verschillende classificaties van executieve functies beschikbaar. Een wijdverspreide classificatie is die van Peg Dawson en Richard Guare. Zij onderscheiden elf executieve functies. Deze worden in heel wat beschikbare materialen rond executieve functies voor onderwijs en coaching gebruikt.
De 11 executieve functies volgens Dawson & Guare
- Reactie-inhibitie (Response inhibition)
Het vermogen om eerst na te denken voordat je iets doet; impulsen beheersen. - Werkgeheugen (Working memory)
Informatie in gedachten houden om er meteen iets mee te doen (bijvoorbeeld instructies opvolgen). - Emotieregulatie (Emotional control)
Emoties op een passende manier sturen om doelen te bereiken of gedrag te reguleren. - Volgehouden aandacht (Sustained attention)
Je concentratie vasthouden, ondanks afleiding, vermoeidheid of verveling. - Taakinitiatie (Task initiation)
Op tijd en zelfstandig aan een taak beginnen, zonder onnodig uitstel. - Planning/prioritering (Planning/Prioritization)
Doelen bepalen en een plan maken om die stap voor stap te bereiken. - Organisatie (Organization)
Materialen en informatie op een logische manier ordenen, zowel fysiek als mentaal. - Tijdmanagement (Time management)
Tijd inschatten en effectief gebruiken om taken op tijd af te krijgen. - Doelgericht doorzettingsvermogen (Goal-directed persistence)
Volhouden tot een doel bereikt is, ondanks obstakels of verminderde motivatie. - Flexibiliteit (Flexibility)
Aanpassen aan veranderende omstandigheden of het omgaan met tegenslagen. - Metacognitie (Metacognition)
Het vermogen om na te denken over je eigen denken en leren, en te evalueren hoe je het aanpakt.
Executieve functies ontwikkelen zich vooral in de kindertijd en adolescentie. Ze hebben een sterke biologische basis in de hersenen (met name de prefrontale cortex) en zijn daardoor voor een deel afhankelijk van rijping. Dat betekent ook dat kinderen (en pubers) nog volop bezig zijn deze functies te ontwikkelen.
Lees ook: Kinderboeken over de werking van de hersenen. – Edufari
Wat zijn executieve vaardigheden?
Executieve vaardigheden zijn de zichtbare gedragingen of praktische uitingen van de onderliggende executieve functies. Het zijn eigenlijk de concrete toepassingen in het dagelijks leven van wat er in het brein aan processen plaatsvindt.
Voorbeelden van executieve vaardigheden zijn:
- Huiswerk op tijd af hebben (planning en werkgeheugen).
- Je spullen netjes opruimen (organisatie).
- Op je beurt wachten tijdens een spel (inhibitie en emotieregulatie).
- Flexibel omgaan met veranderingen in de dagplanning (cognitieve flexibiliteit).
Een handig ezelsbruggetje: executieve functies zijn het ‘vermogen’, executieve vaardigheden het ‘gedrag’ dat daaruit voortkomt.
Een kind kan bijvoorbeeld wel het vermogen tot plannen hebben (executieve functie), maar dat in de praktijk nog niet altijd consequent toepassen bij het maken van huiswerk (executieve vaardigheid). Andersom kan een kind moeite hebben met een onderliggende functie, en daar specifieke ondersteuning of hulpmiddelen voor nodig hebben om toch vaardigheden aan te leren.
Over ontwikkeling en training
Een veelgestelde vraag is: kun je executieve functies trainen? Hierover bestaat nogal eens discussie. Critici wijzen erop dat executieve functies sterk neurobiologisch bepaald zijn, en dus vooral afhangen van de rijping van de hersenen. Een kind kan pas goed plannen en impulsen onderdrukken als de prefrontale cortex daar klaar voor is. Dat klopt ook: executieve functies ontwikkelen zich in de kindertijd en puberteit, en je kunt ze niet ‘forceren’ als de hersenen daar nog niet rijp voor zijn.
Maar dat betekent niet dat we machteloos staan. Integendeel. Hoewel de executieve functies zelf maar beperkt direct te trainen zijn, kunnen we executieve vaardigheden juist wél oefenen en versterken. Denk aan het leren gebruiken van een agenda, stap voor stap een taak plannen, of leren pauzeren voordat je reageert. Daarmee bouwt een kind routines en strategieën op die aansluiten bij de functies die nog in ontwikkeling zijn. Zo kan een kind, met steun van de omgeving, groeien in zelfsturing.
Een mooie metafoor is die van een spier: je kunt niet alles trainen (je kunt bijvoorbeeld geen spieren ontwikkelen die je genetisch niet hebt), maar door oefeningen kun je wél sterker en handiger worden in het gebruiken van wat er is. Net zo leren kinderen vaardigheden die hen helpen hun nog rijpende executieve functies te compenseren of optimaal te benutten.
Kort gezegd: executieve functies ontwikkelen zich door rijping en ervaring, en executieve vaardigheden kun je trainen. Als dat niet zo was, konden we beter stoppen met onderwijs. Gelukkig leren we kinderen elke dag hoe ze hun gedrag, gedachten en emoties kunnen sturen — precies het hart van onderwijs en opvoeding.
Hoe kun je kinderen helpen?
- Wees een rolmodel: laat zelf zien hoe je plant, organiseert en flexibel omgaat met tegenvallers.
- Gebruik visuele hulpmiddelen zoals stappenplannen, checklists en weekplanners.
- Geef ruimte voor fouten en leer kinderen dat oefenen hoort bij leren.
- Bouw routines op, zodat er minder beroep hoeft te worden gedaan op het werkgeheugen en de flexibiliteit.
- Blijf in gesprek over gevoelens en gedachten, zodat ook emotieregulatie en zelfinzicht groeien.
Veelgebruikte metaforen rond executieve functies en vaardigheden
De autometafoor (Ans Ramaut)
- Wat: Vergelijkt executieve functies met onderdelen van een auto: de rem (inhibitie), het gaspedaal (motivatie/initiatie), het stuur (flexibiliteit), de GPS (planning), de benzine (volhouden) enzovoort.
- Door wie: Vooral bekend gemaakt door Ans Ramaut (ontwikkelaar van Breinhelden).
- Voordeel: Kinderen kunnen zich makkelijk inleven (ze ‘sturen’ hun eigen brein).
De vliegtuigmetafoor (Leren Leren Nederland)
- Wat: Het brein is als een vliegtuig met een cockpit (executieve functies) en een autopilot. Het leert via routines, maar de cockpit moet beslissen bij nieuwe of moeilijke taken.
- Door wie: Leren Leren Nederland (Peter Molewijk).
- Voordeel: Maakt duidelijk waarom herhalen en automatiseren belangrijk is (zodat meer taken ‘op autopilot’ kunnen).
De bootmetafoor
- Wat: Het kind is de kapitein van zijn eigen schip, de executieve functies zijn de stuurmanskunst om koers te houden ondanks golven (afleidingen, emoties).
- Door wie: Wordt in verschillende opvoed- en coachmethodieken gebruikt, niet altijd aan één naam verbonden.
- Voordeel: Prachtig om gevoelens (stormen op zee) te bespreken.
De bouwplaats / architect-metafoor
- Wat: Je brein is een bouwplaats; executieve functies zijn de architect en kraanmachinist die bepalen wat waar moet komen.
- Door wie: Vaak in psycho-educatie voor kinderen met ASS/ADHD.
- Voordeel: Helpt om ‘plannen maken’ letterlijk voor te stellen.
De navigatie-metafoor
- Wat: Executieve functies zijn als een innerlijk kompas of navigatiesysteem dat je helpt richting te geven, beslissingen te nemen en bij te sturen.
- Voordeel: Goed bruikbaar voor tieners/jongeren.
Veelgebruikte materialen in onderwijs en ouderbegeleiding
Breinhelden (Ans Ramaut & Ilse Ceulemans)
- Wat: Didactisch programma rond executieve functies (met superhelden die elk een EF voorstellen).
- Voor wie: Kleuter- en lager onderwijs (Vlaanderen & Nederland).
- Materiaal: Handleidingen, posters, werkboekjes.
- Website: www.breinhelden.be
Materialen Leren Leren Nederland
- Wat: Trainingsmaterialen, werkboeken en leermodules om kinderen te leren plannen, structureren, automatiseren.
- Specifiek: Veel werk rond de cockpit-metafoor, automatiseren, werkgeheugen.
- Website: www.lerenlerennederland.nl
Aanbevolen boeken:
- Executieve functies in de klas door Anton Horeweg – uitgeverij Pica
- Executieve functies bij kinderen en Adolescenten door Peg Dawson en Richard Guare
- Slim maar … door Peg Dawson en Richard Guare
Mindset en zelfsturing
- Voor wie breder kijkt: Materialen rond growth mindset (Carol Dweck), Zelfregulerend leren (Zimmerman) en leren leren sluiten vaak direct aan.
Tot slot
Executieve functies en vaardigheden zijn dus nauw met elkaar verbonden, maar niet hetzelfde. Door dit onderscheid te maken kun je gerichter ondersteunen, meer begrip tonen en samen werken aan een stevig fundament waar kinderen hun leven lang profijt van hebben.
Literatuur
- Best, J. R., & Miller, P. H. (2010). A developmental perspective on executive function. Child Development, 81(6), 1641–1660. https://doi.org/10.1111/j.1467-8624.2010.01499.x
- Diamond, A. (2013). Executive functions. Annual Review of Psychology, 64, 135–168. https://doi.org/10.1146/annurev-psych-113011-143750
- Jacob, R., & Parkinson, J. (2015). The potential for school-based interventions that target executive function to improve academic achievement: A review. Review of Educational Research, 85(4), 512–552. https://doi.org/10.3102/0034654314561338
- Melby-Lervåg, M., & Hulme, C. (2013). Is working memory training effective? A meta-analytic review. Developmental Psychology, 49(2), 270–291. https://doi.org/10.1037/a0028228
- Zelazo, P. D., & Carlson, S. M. (2012). Hot and cool executive function in childhood and adolescence: Development and plasticity. Child Development Perspectives, 6(4), 354–360. https://doi.org/10.1111/j.1750-8606.2012.00246.x
